Rolnictwo społeczne (social farming, care farming) – zespół działań wykorzystujących zasoby rolne, zarówno roślinne, jak i zwierzęce, aby wytworzyć świadczenia społeczne, na obszarach wiejskich lub podmiejskich, takie jak rehabilitacja, terapia, chronione miejsca pracy, uczenie się przez całe życie i inne działania przyczyniające się do integracji. Chodzi o stworzenie, w ramach gospodarstwa rolnego, warunków umożliwiających osobom o szczególnych potrzebach uczestnictwo w codziennych zajęciach w gospodarstwie, aby zapewnić rozwój i postępy tych osób oraz poprawić ich samopoczucie. Rolnictwo społeczne jest w Polsce terminem prawie nieznanym i trudnym zadaniem jest znaleźć konkretne punkty odniesienia lub przykłady podobnej działalności. Jednak w Europie zagadnienie to zdobywa popularność, ponieważ ten typ rolnictwa łączy dwie koncepcje: rolnictwa wielofunkcyjnego i usługowo-społecznego z opieką zdrowotną na poziomie lokalnym. W każdym z krajów europejskich, w których rozwinął się social farming, funkcjonuje on zazwyczaj inaczej. Różne formy tego typu rolnictwa łączy natomiast wspólna idea – wykorzystanie rolnictwa i zasobów natury w promowaniu zdrowia, wspieraniu edukacji, terapii i rehabilitacji różnych grup użytkowników.
Gospodarstwa terapeutyczne
Wyróżnia się kilka typów gospodarstw terapeutycznych (social farms), które różnią się celem działania i sposobem organizacji, a także grupą docelową. Gospodarstwa terapeutyczne mogą być ukierunkowane na:
– opiekę,
– pracę (zatrudnienie),
– edukację i działalność pedagogiczną.
Celem gospodarstwa ukierunkowanego na opiekę jest zapewnienie beneficjentom usług opiekuńczych. Wiele gospodarstw prowadzi też edukację zawodową i indywidualne wsparcie użytkowników, ale nie przygotowuje ich na rynek otwarty i nie proponuje zatrudnienia. W Polsce pełni tę rolę „Farma Życia” w Bolechowicach, która adresuje swoje działania autystom. Gospodarstwa ukierunkowane na opiekę (tzw. gospodarstwa opiekuńcze, zwane też gospodarstwami społecznie zaangażowanymi) na zachodzie Europy (Holandia, Niemcy) świadczą różne usługi opiekuńcze dla potrzebujących, np. z zakresu:
– rehabilitacji osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz osób chorych;
– edukacji i opieki ukierunkowanej na integrację ludzi o „mniejszych możliwościach” („low capacity”), np. osób niepełnosprawnych, uzależnionych;
– działalności na rzecz dzieci oraz osób starszych.
Podaje się, że w Norwegii jest około 600 gospodarstw terapeutycznych, w Holandii około 430. Włochy i Niemcy posiadają około 350 takich gospodarstw. Informacje o stanie rozwoju rolnictwa społecznego w krajach Grupy Wyszehradzkiej można znaleźć na stronie internetowej http://socialfarm.gak.hu/.
- Gospodarstwa opiekuńcze (właśnie ten rodzaj rolnictwa społecznego wydaje się nam najbardziej inspirujący) mogą być np. przeznaczone dla osób starszych czy niepełnosprawnych. Z ich usług mogą korzystać inni, np. dzieci i młodzież, w tym młodociane matki z dziećmi, oraz osoby starsze wymagające wsparcia (pobyty całodobowe, krótko- i długoterminowe), osoby starsze i niepełnosprawne (pobyty dzienne, krótko i długoterminowe), osoby starsze aktywne fizycznie (nieaktywne zawodowo). Gospodarstwa opiekuńcze mogą zaoferować nową formę rehabilitacji i integracji poprzez udział w wykonywaniu prostych czynności: przy opiece nad zwierzętami, uprawie ogródka, wspólnego wykonywania prac ręcznych czy rozwijania kontaktów z osobami takimi jak one. W Holandii gospodarstwa opiekuńcze świadczą różne usługi opiekuńcze dla następujących grup docelowych:
- Osoby niepełnosprawne psychicznie
- Osoby z ograniczeniami ruchowym
- Osoby starsze niepełnosprawne psychicznie/fizycznie
- Osoby z uszkodzeniem mózgu powstałym po porodzie np. wskutek wypadku lub choroby, takiej jak demencja (Alzheimer)
- Osoby z problemami psychicznymi
- Byli więźniowie (reintegracja)
- Osoby uzależnione po terapii (readaptacja)
- Osoby cierpiące na autyzm
- Tzw. trudna młodzież
- Osoby długotrwale bezrobotne
- Osoby wypalone zawodowo
- Osoby poszukujące azylu
Gospodarstwa opiekuńcze (care farms) należą do szerszej kategorii tzw. zielonej opieki (green care), obejmującej także rolnictwo terapeutyczne oraz terapię z udziałem zwierząt. Ich działanie opiera się na przekonaniu, iż kontakt z naturą i przebywanie na otwartej przestrzeni wywierają zbawienny wpływ na samopoczucie człowieka. Udział w pracach gospodarskich, takich jak uprawa roślin czy opieka nad zwierzętami, sprawia, że ludzie czują się ważni i potrzebni. Wspólna praca w gospodarstwie daje również okazję do nawiązywania kontaktów społecznych. Idea gospodarstw opiekuńczych ma swoje korzenie w krytyce tradycyjnych instytucji, zakładających izolację osób z zaburzeniami psychicznymi. W drugiej połowie XX w. tego typu gospodarstwa powstawały m.in. we Włoszech, Francji, Norwegii, Belgii, Austrii, Niemczech i Wielkiej Brytanii oraz w Stanach Zjednoczonych. Dziś najwięcej jest ich w Holandii, gdzie już od kilkunastu lat stanowią istotny element systemu służby zdrowia, a oferowane w nich usługi opiekuńcze są finansowane ze środków publicznych.
Przykładem gospodarstwa opiekuńczego jest ‘t Paradijs, położone w pobliżu miasteczka Barneveld w Geldrii. Zostało założone w 2006 roku przez IJsbranda Snoeij i jego żonę Caroline. Oboje są głęboko wierzącymi ewangelikami, którzy w prowadzonym przez siebie gospodarstwie widzą realizację misji pomocy innym i zmiany świata na lepsze. Zaczynali od oferty weekendowej opieki dziennej dla dzieci z autyzmem. Obecnie z usług opiekuńczych korzysta 40 osób starszych z demencją, grupa 15 dorosłych z różnymi zaburzeniami psychicznymi oraz łącznie 70 dzieci i młodzieży z autyzmem. „Klienci” gospodarstwa są podzieleni na grupy, z których każda ma swoją przestrzeń pracy i odpoczynku. Większość z nich przebywa w ‘t Paradijs w systemie opieki dziennej – od poniedziałku do piątku, w godz. 9.30-15.30. Wyjątek stanowią grupy dzieci i młodzieży z autyzmem, które pojawiają się w gospodarstwie w weekendy lub w wybrane popołudnia w ciągu tygodnia. Biorą wtedy udział w różnych zajęciach i kursach, nie tylko bezpośrednio związanych z rolnictwem lub hodowlą. Koszty pobytu w gospodarstwie są finansowane ze środków publicznych.
Zielona opieka (green care) to forma wykorzystania gospodarstw komercyjnych do promowania zdrowia psychicznego i fizycznego. Jest ona realizowana przez gospodarstwa rolnicze i ogrodnicze, w których zwierzęta, rośliny, ogrody, a także otaczająca je dzika przyroda wykorzystywane są do prowadzenia terapii dla różnych grup pacjentów. Formy „zielonej opieki” są bardzo zróżnicowane, a jedną z nich jest ogrodnictwo terapeutyczne. „Zielona terapia” prowadzona jest zarówno w gospodarstwach dużych, nowoczesnych (Holandia, Belgia), jak i w gospodarstwach małych, rodzinnych (Norwegia, Włochy). Liczba gospodarstw oferująca ten rodzaj terapii stale wzrasta. Szacuje się, że wynosi około: 1000 gospodarstw w Norwegii, 430 w Holandii, 300–350 we Włoszech, 300 w Niemczech, 250 w Austrii, 140 w Belgii, 14 w Słowenii. W Szwajcarii i Wielkiej Brytanii gospodarstwa nie są ewidencjonowane, dlatego ich liczba nie jest podawana. Gospodarstwa terapeutyczne istnieją też w Szwecji i Finlandii. W Polsce terapia ogrodnicza dopiero zaczyna się rozwijać [dane z 2010 r.].
Linki do ciekawszych materiałów dot. gospodarstw opiekuńczych (społecznych):
Możliwości finansowania działalności gospodarstw opiekuńczych
Koncepcja gospodarstw opiekuńczych w Polsce
Gospodarstwa opiekuńcze – rozwijanie usług społecznych na obszarach wiejskich