Ogród terapeutyczny – jego istotą jest kontakt z roślinami. Ich różnorodny zapach, smak oraz faktura są głównymi bodźcami pobudzającymi zmysły człowieka. Osoby starsze oraz niepełnosprawne ruchowo nie mogą swobodnie uprawiać i pielęgnować roślin w gruncie. Z myślą o nich stosuje się uprawę na stołach i w podwyższonych zagonach. Ogrody terapeutyczne umożliwiają zarówno bierny, jak i aktywny kontakt z naturą. Przy ich projektowaniu i urządzaniu należy pamiętać przede wszystkim o tym, że mają zapewniać: atrakcyjną przestrzeń wypoczynku i rehabilitacji w otoczeniu zieleni; dostępność i łatwość przemieszczania się dla osób mających trudności z poruszaniem się, zachowaniem równowagi, orientacją w terenie niewidomych i niedowidzących; bezpieczeństwo; łatwy dostęp do roślin i możliwość wykonywania prac ogrodniczych bez zbyt dużego obciążenia fizycznego (podwyższone zagony, wysokie pojemniki, przesuwne stoły, wygodne, lekkie narzędzia); przestrzeń do kontaktów towarzyskich, jak i odpoczynku w samotności – zarówno w słońcu, jak i w cieniu.
Historia ogrodów terapeutycznych
Za najwcześniejsze ogrody terapeutyczne można uznać średniowieczne ogrody klasztorne w których uprawiono zioła, warzywa, znajdował się tam też sad i winnica. Klasztorny szpital zajmował oddzielny budynek połączony z ogrodem przeznaczonym dla chorych. W części założeń był to oddzielny wirydarz, powiązany bezpośrednio ze szpitalem. Rośliny uprawne służyły do wytwarzania lekarstw, olejków aromatycznych i przypraw. Ogród zielny oprócz walorów użytkowych miał wysokie walory dekoracyjne wynikające z barw i zapachów roślin leczniczych. Ogrody klasztorne i wirydarze osłonięte od słońca i deszczu przez krużganki służyły również starszym mnichom jako miejsce odpoczynku i kontemplacji. Istotę średniowiecznych ogrodów klasztornych stanowiły uprawiane w nich rośliny użytkowe. Istotny wkład w rozwój ziołolecznictwa miała św. Hildegarda (1098–1179), która w księgach medycznychCausae et curae i Physica zebrała całą ówczesną wiedzę dotyczącą ziół, opisując ponad tysiąc roślin, z których wiele wraca dziś do łask w ramach wzrastającego zainteresowania zdrowym trybem życia.
W powojennej Polsce za elementy terapii ogrodowej uznać można ścieżki zdrowia, parki zdrojowe, parki miejskie, czy wreszcie ogródki działkowe (niegdyś pracownicze – dziś rodzinne), których popularność ponownie wzrasta. Dzisiaj terapia ogrodnicza ma rangę ogólnoświatowej metody terapii, uznana jest jej skuteczność w leczeniu pacjentów w każdym wieku.
Podniesione grządki, zwane też podwyższonymi grządkami – forma ogrodnicza, gdzie ziemia zamknięta jest w 1,0–1,2 m szerokości skrzyniach, dowolnej długości lub kształtu. Ziemia znajduje się powyżej poziomu gleby wokół grządek (ok. 20 cm – 1 m wysokości), czasem w ramie drewnianej, kamiennej, z bloków betonowych; może być wzbogacana kompostem. Rośliny warzywne rozmieszczone mogą być geometrycznie, bliżej siebie niż w tradycyjnym ogrodnictwie. Odległości mogą być tak dobrane, aby dorosłe rośliny się dotykały, co pozwala wytworzyć odpowiedni mikroklimat, zapobiec rozwojowi chwastów i zachować odpowiednią wilgotność.
Podniesione grządki generują wielorakie korzyści: wydłużają sezon rolny, odpowiednio zaprojektowane nasadzenia zmniejszają ilość chwastów i uniezależniają ogrodnika od potrzeby stosowania wyjałowionej gleby. Ponieważ ogrodnik nie chodzi po grządce, ziemia nie jest ubita i korzenie mogą się nieskrępowanie rozwijać. Bliskie rozmieszczenie roślin i użycie kompostu ogólnie skutkuje obfitszym plonem w porównaniu do tradycyjnych upraw w rządkach. Grządki podniesione do wysokości pasa pozwalają osobom starszym i niepełnosprawnym uprawiać warzywa bez potrzeby schylania się.
Ogród zimowy – rodzaj oranżerii, usytuowana przy budynku mieszkalnym konstrukcja szklarniowa (z dużymi oknami lub o oszklonym dachu i ścianach), która może pełnić wiele funkcji: być miejscem uprawy roślin, wypoczynku (wydłuża się możliwość korzystania z dziennego światła), czy wreszcie prowadzenia zajęć z hortiterapii zimą lub w deszczową pogodę. Przyczynia się do stabilizacji wilgotności powietrza we wnętrzach oraz do ich dużego natlenienia. Stwarza możliwość hodowli nawet wrażliwych gatunków roślin i sprawia, że dłużej i więcej obcujemy ze światłem dziennym, które wpływa bardzo pozytywnie na nasze organizmy.
Ogród zimowy poprawia mikroklimat wszystkich pomieszczeń w domu i bilans cieplny budynku (stanowiąc tzw. „pułapkę na słońce” w okresie jesienno-zimowym – w tym celu należy go zaprojektować od południa i wyposażyć w wentylację regulującą wymianę powietrza z budynkiem głównym).
Ogród sensoryczny (Ogród Zmysłów) – ogród tak zaprojektowany, aby w sposób zintensyfikowany i celowy oddziaływać na zmysły pozawzrokowe w większym stopniu niż zwykle. Ogrody zmysłów wykorzystywane są do celów socjalizujących, terapeutycznych i edukacyjnych dla osób niewidomych oraz osób z upośledzeniem zmysłowym, niepełnosprawnością czy z zaburzeniami psychofizycznymi. Ogród zmysłów może być podzielony na strefy: smakową (ogród jadalny), dotykową (faktura roślin, drzew, kamieni, wody, różne rodzaje nawierzchni ścieżek), zapachową (zioła, kwiaty), słuchową (szum drzew, szmer wody płynącej w strumieniu, świergot ptaków, chrzęst żwiru pod nogami) czy wzrokową (ogród kwiatowy, warzywny).
Celem terapii sensorycznej prowadzonej w takim ogrodzie jest ograniczenie stresu pacjentów przez przebywanie wśród zieleni oraz zadowolenie pacjentów z pielęgnowania roślin. Podstawowa funkcja nie wyklucza użytkowania ogrodów sensorycznych przez osoby zdrowe – wtedy pełną one funkcję edukacyjną (tabliczki informacyjne opisujące poszczególne rośliny) i relaksacyjną (architektura ogrodowa). Pobyt w takim miejscu sprzyja prawidłowemu rozwojowi dzieci m.in. poprzez multistymulację zmysłów.
Ogród dziecięcy – ogród, w którym urządzenia zabawowe zostały ograniczone do minimum (np. w pewnym takim ogrodzie umieszczono tylko zjeżdżalnię i tunel) na rzecz bogactwa natury, w tym roślin jadalnych, które zostały dobrane pod kątem pobudzania zmysłów i stymulowania zabaw sensorycznych. Np. krąg sosnowy aktywuje zmysł powonienia i dotyku oraz daje poczucie kameralności, a labirynt roślinny pobudza zmysł dotyku, smaku i pozwala na znalezienie w nich kryjówki. Ogrody dziecięce pozwalają na aktywności ogrodnicze (przygotowanie ziemi, kopanie, sianie, sadzenie, podlewanie, obserwowanie roślin, wąchanie kwiatów, zbieranie owoców i warzyw, zjadanie) oraz zabawy stymulowane walorami ogrodu (zabawy dramatyczne – w dżungle, w domek na drzewie; gry – w chowanego; eksploracyjne – łapanie żab i motyli, poszukiwanie robaków itp.). Elementy, poprzez które przestrzeń nabiera charakteru ogrodu dziecięcego, to przede wszystkim urozmaicona roślinność (drzewa, krzewy, kwiaty, wysokie trawy), wśród której dzieci mogą się bawić i eksplorować, a także piasek i woda, zwierzęta (zarówno hodowlane, jak i typowe dla ogrodów owady i ptaki) oraz miejsca pozwalające na doświadczanie prywatności (kryjówki, domki). Szczególne znaczenie w ogrodach dziecięcych mają rośliny jadalne (drzewa i krzewy owocowe, warzywa, zioła – tzw. ogrody jadalne) oraz te gatunki, które posiadają duże wartości zabawowe (np. drzewa o ułatwiających wspinaczkę gałęziach).
Ogród jadalny – idea rozwijana w USA, gdzie przy szkołach zakładane są tzw. edible schoolyard, o powierzchni ok. 0,5 hektara, stanowiące połączenie kuchni plenerowej , laboratorium dydaktycznego dla edukacji przyrodniczej oraz narzędzie promocji zdrowego stylu żywienia i życia. Uczniowie szkoły, biorąc udział w zajęciach prowadzonych w ogrodzie w ramach zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych, mają okazję doświadczyć wszystkich aspektów ogrodnictwa oraz nauki przygotowywania zdrowych posiłków.
Ogród jordanowski – specjalistyczny teren zieleni, przeznaczony dla dzieci i młodzieży. Wbrew obecnemu rozumieniu tego pojęcia – nie jest to plac zabaw! Nazwa pochodzi od nazwiska lekarza Henryka Jordana, pomysłodawcy i założyciela pierwszego ogrodu tego typu w Krakowie. Miasto to znajdowało się wówczas pod zaborem austriackim, co ma ogromne znaczenie dla zrozumienia idei Jordana, którą było założenie specjalnie dla dzieci i młodzieży ogrodu (parku) wypoczynku i zabawy bogatego w polskie wątki patriotyczne (pomniki sławnych Polaków jako elementy architektury parkowej). Ogrody Jordana stwarzały dzieciom i młodzieży warunki sprzyjające ich pełnemu rozwojowi fizycznemu, społecznemu i psychicznemu.
W 1889 roku z inicjatywy dra Jordana stworzono wzorcowy rozległy ogród wraz z boiskami i placami do zabaw sportowych. Na miejscu była wypożyczalnia sprzętu sportowego i ogrodniczego. Dla dzieci urządzono „labirynt” zwany „ślimakiem”, składający się z poplątanych ścieżek. Pełen program ogrodu obejmował: plac dla dzieci do lat 7, dla dzieci w wieku 7–9 lat oraz 10–14, plac z przyrządzeniami gimnastycznymi, piaskownicę, brodzik z wodą, plac dla matek, trawiasty plac dla niemowląt, trawniki wypoczynkowe, tor saneczkowy, tor łuczniczy, bieżnie, strzelnicę dla dzieci starszych, plac do gimnastyki i przedstawień, lodowisko, ogródek uprawny z drzewami owocowymi, zabudowę towarzyszącą, a w dużych obiektach nawet zwierzyniec z wybiegami dla zwierząt. Na terenie parku mieściły się również korty tenisowe, pływalnia i ślizgawka. Ogrody jordanowskie to w założeniach kraina, którą dzieci mogą same kształtować, ewentualnie z dorosłym prowadzącym zajęcia w oparciu o pedagogikę przygody. Tego typu tereny zabaw dla dzieci zwane są współcześnie „robinsonadami” lub ogrodami dziecięcymi.
Ogród motyli – ogród z planowo dobraną roślinnością i schronieniami wabiącymi motyle. Zwiększa to atrakcyjność ogrodu poprzez walor estetyczny i sensoryczne pobudzanie zmysłu wzroku. Cel osiąga się poprzez uwzględnienie w nasadzie gatunków lubianych przez różne gatunki motyli, uwzględniając sezon wegetacyjny roślin (różne terminy ich kwitnienia).
Ogród zapachowy – wydzielona część ogrodu, gdzie dominują rośliny intensywnie pachnące (kwiaty, zioła, drzewa i krzewy o pachnących liściach). Może wchodzić w skład ogrodu sensorycznego oraz stanowić element zajęć hortiterapeutycznych.